d(r) I. Adv. verbr.
– 1. räumlich
– a. ‘an dieser Stelle, dort’ –
’t wass väöl Minschheit dao Wb-Altm 137;
Doa sitt’n groten swatten Koater. Bewohner-Altm 2,159;
d fld anne Hornsge BE-GrWi;
Äppel un Walnötte, Eierplumen un Beerenbratjen, Honnigkauken un Zuckerkannig – ick fund da immer wat te präpeln (essen)
! Lindauc o.J. 43;
De jreeßte Anßiehunk waar imm’r daa, wo de Fähre vorjefiehrt wurr’n ... Heimatkalender-Ze 1962,91 (ZE-Ze); Rda.:
da liet der Hund bejraben ‘das ist der entscheidende Punkt’ Sprw-Börde;
da lät der Kamm uff de Butter ‘da herrscht große Unordnung’ ZE-Roß; Sprw.:
wu hackt ward, da fallt ook Späne HA-No; Reim:
Hinner uns Hus, dao geiht to Kehr,
as wenn Hochtiet un Kinndöp wär. SA-NFe;in Verbdg. mit Lokaladverbien:
d jänt ‘dort drüben’ STE-Schi;
... ne Nachtigall, da boben in’n Beerboom! Rauch 1929,55;
Da draußen sinn nuh de Jungens in de Ferien oh mah jewäst ... Heese 21919,7; in Verbdg. mit einem Relativ- oder Demonstrativpron.:
d d nischt hebn, dat sint grde de schlimsten Wb-Nharz 36;
düsse d sünt et e’ west HA-Oh.
– b. ‘hier’ –
de Fder is all d HA-Oh;
Un Max was ümmer noa ’n nich doa. Matthies 1903,42;
De andern waren mit’n Kutschwa’n da, ... Wedde 1938,32; in Ausrufen oder Aufforderungen, z.T. verbunden mit einer Geste des Anbietens oder Überreichens, dann häufig mit Kurzvokal:
da hastet Id-Eils
a 97;
da, nimm hen! HA-Oh;
ta, da lie’t et HA-Bee;
da, et rnt Wb-Nharz 36;
D, knippere m, ich kre’s Pakt nich uf! Wb-Ak 93; Rda.:
t hastn Kitt Ausruf der Verärgerung, Wb-Be.
– c. in Verbdg. mit
sn ‘anwesend, vorhanden, zur Stelle sein’ –
et is naug da, et langt hen CA-Fö;
denn sinn se alle d gewest ZE-KlLei;
“Na”, jriente dor Harr Amtsrichter, “wänn die Harrschaften da sinn, kann ick je de Sitzung areffnen.” Heimatkalender-Ze 1964,91 (ZE-Ze);
... weil nich ville Gras doa woar ... Heimatkalender-Je 1923,94 (JE2-Vie);
Von düsser Kaste waren ... noch twei utgewussene Exemplare da. Klaus 1936,7; Sprw.:
Wenn Öäl up de Lamp’ is, is wä’rr keen Dächt (Docht)
dao. Bewohner-Altm 1,348.
– 2. zeitlich
– a. ‘zu diesem Zeitpunkt, in diesem Augenblick’ –
Ertüffeln hem’se jo do kaum all ekennt JE2-Gü;
Middewoche nh Pingesten d worrn Eier un Kuke un alles denn so desammegeholt. ZE-KlLei;
umme sesse d kimmete noch nich Wb-Nharz 36;
Awer vorr fufzig, sechzig Jahern, da war de Fastelabend jo doch noch en betchen anderscht nah oelder Mode feuert. Vk-Harz 8,30; Verbdg.:
Hei jung noch hier un da (ab und zu)
in’n Buernhoff tau sine olen Schulfrünne ... Lindauc o.J. 19; als fester Bestandteil in Sagwörtern:
Aller Anfang is swar, seggt de Dew, da slep’r ’n Möhlensteen weg. dass., Spr-Altm 88;
Dat kost nix, sä de Bur, do prügelt he sin Jung. Heimatland-Ga 1930 Nr. 10;
Dat gift Luft, sä de ole Müldersche, da leit se ’n Pup Sprw-Harzvorl
d 399;
hier herrscht Ordnung, sä de Fru, da lag de Kamm op de Botter QUE-Nei.
– b. ‘plötzlich’ –
Da – op en Male sejjt et: “Stop”! Gorges 1938,76.
– c. ‘dann, darauf(hin)’ –
h het mik antickt un d heff ik an Schreck krgng JE2-Scho;
Da lachtnse denn alle, o Finzel, – awwer Vetter Wewer arjerte sich heemlinge.
Wäschke 61920,153;
de Schape harren awer kaum ’n paar Snuten enohmen, da waren all dee Hunne rann unn harren se an de Hinderbeine. Hbl-Ohre 1927 Nr. 28/ Wöhlbier (HA-Eim).
– 3. modal ‘in solchem Fall, in dieser Hinsicht, unter diesen Umständen’ –
“Dar häst du recht”, sä’ Hinnerk, ... Hausfr-Altm 1930,6 (SA-Die);
Da hadden mor je denn oh jelei n Richtijen derwischt. Heese 21919,11;
Da kann de Minsche wedder spüren, Wudrop de Müse spekelieren ... Gorges 1938,61;
Da brauch mor sich jarnich anzuschtrengn. Krause 1964,23;
d bin ek j noch ristiger Wb-Nharz 36; Rda.:
da kann et eime angest un bange wern CA-Fö;
da kamm’er je de Kränke kreienAusruf des Unmuts, Spr-Anhalt 169; Sprw.:
köp Nahwers Rind un frie Nahwers Kind, da warst du selten bedragen WO-Gu; Volksgl.:
mich krawweltet so in de linke Hand, da werick woll noch Jeld krien ZE-Roß.
– 4a. satzeinleitend, ohne eigentliche Bedeutung, wie ‘es’ –
Da is mal ... en Bure west, dei’n grotes Anwesen harre. Rauch 1929,77;
Da wurrn denn n Amnt inne Pfarrküche de Amntbusuche ummer kortscher ... Wäschke 61915,4; Rda.:
dao hat all wedder ener n Löppel weggelegt ‘da ist wieder jmd. gestorben’ JE1-HWa.
– 4b. verstärkend –
Dä hat unsch da eine int Hus rinesett ... Klaus 1936,26;
d het d nischt te gn Wb-Nharz 72.
– 5. als Teil eines Pronominaladverbs in getrennter Stellung, oft abgeschwächt zu
(de)r -
an (
dran):
de Pahl is awwe, da mott ’ne Anschrah an! HA-Bee;
de Minsche woll’er ok nich ran Wb-Holzl 73;
... ann deen groten Garen ... da grenzen twei grote Burhöwwe an. Hbl-Ohre 1925 Nr. 7/Wöhlbier (HA-Eim);
b (
drb):
da willt wie lustig un fröhlich bie sien HA-Bee;
fr (
drfr):
ek kan der nischt fr Wb-Nharz 37;
hinder (
drhinder):
ek will er woll hinner komen Wb-We 35;
in (
drin):
Brahpannen, wer se kriejen kann, Da sall de Bäcker t’ Fleisch in braan. Gorges 1938,40;
mit (
drmit):
da is kein Spßen midde HA-Oh; Reim:
De Blomen hebben wi vör uns geplückt,
do hebben wi uns met uutgeschmückt. Brauch-wAltm 73;n (
drn): Rda.:
... da steiht dick de Lecker na ‘darauf hast du Appetit’ Chr-Em 430;
Dao krei’t wädder Hund noch Haohn noa. ‘Das ist völlig unwichtig.’ Bewohner-Altm 1,340;
t (
drt):
ile Brot und da nist tau WE-Velt; Rda.:
d hat hei keine Oren tau ‘das will er nicht hören’ Wb-We 96;
up (
drup):
dao sall use Fritze oppe danzen goan. GA-Eick;
t (
drt):
un dat kann’n dat nich anseihn, wat da mal ute makt wern sall! Rauch 1929,91;
von (
drvon):
ik heww’er (habe da)
doch nist fonn Wb-Holzl 73; Rda.:
Datt iss’n Hochtd dao de Katt hinnern Fürhrd nicks van wt ‘eine kleine Hochzeit’ Wb-Altm** 46.
– II. Konj. vereinz.
– 1. kausal ‘weil’ –
d sei fon Tlen schprken: ek sal sei säin, dat ... Wb-Nharz 36.
– 2. zeitlich ‘als’ –
d ek d sau schtunt, sach ek ... a.a.O. 36.